Op 4 mei herdenken we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. De vlaggen hangen halfstok, om klokslag acht uur ’s avonds nemen we een korte stilte in acht en op tal van plekken in het land leggen hoogwaardigheidsbekleders kransen en bloemstukken als hulde aan hen die stierven. Een dag later vieren we de herwonnen vrijheid; ook een vorm van herdenken.

Herdenken is zo oud als de mensheid. We richten monumenten op in tal van verschijningsvormen. Niet alleen ter ere van helden en/of dierbaren die het leven lieten, maar ook al markering van belangrijke gebeurtenissen: een gewonnen veldslag, een bijzondere ontdekking, de aanleg van een spoorlijn of ter nagedachtenis van een ramp.

Dat markeren gaat vaak gepaard met de inzet van kunstenaars. Of het nu om een triomfboog, standbeeld, graftombe of herdenkingsplek gaat. Soms zijn monumenten gigantisch, zoals de gedenknaald in Washington DC, een 169 meter hoge obelisk ter nagedachtenis van de eerste Amerikaanse president George Washington. Maar de kracht hoeft niet altijd te worden uitgedrukt in omvang. De ‘struikelstenen’ van de Duitse kunstenaar Günther Demnig, die in diverse Europese landen in trottoirs herinneren aan gedeporteerde en vermoorde joden, zigeuners en verzetstrijders, meten slechts 10 bij 10 centimeter.

Veel monumenten zijn in de loop der jaren ware iconen geworden: ‘De verwoeste stad’ van Ossip Zadkine ter nagedachtenis van het bombardement op Rotterdam, ‘De Dokwerker’ van Mari Andriessen als herinnering aan de februaristaking in Amsterdam en de omgebogen rails van Ralph Prins in Westerbork die de transporten naar de vernietigingskampen symboliseren.

Indisch Monument

Bij het Indisch Monument in Den Haag liggen altijd verse bloemen, afkomstig van begrafenissen en crematies waar de nabestaanden te kennen hebben gegeven dat de bloemstukken dáár mochten eindigen. Bij het Vietnam Monument in Washington DC tref je dagelijks mensen die de gegraveerde naam van hun dierbare met potlood en papier overkrassen om iets tastbaars te verkrijgen dat ze thuis ingelijst aan de muur kunnen hangen. Datzelfde geldt voor de namen-muur op de plek van de Twin Towers in New York.

Anders van aard, maar zeker zo monumentaal is het project van filmregisseur Steven Spielberg waarin hij tussen 1995 en 2001 wereldwijd overlevenden van de Shoah hun verhaal liet doen; bijna 52.000 interviews van elk twee uur op film, bekostigd uit de opbrengsten van de film ‘Schildler’s List’. Spielberg besloot hiertoe om ‘de holocaust niet langer een naamloze ramp te laten zijn’.

Vergeten

Herdenken heeft een functie. ‘Dood ben ik pas als jij me bent vergeten’, zong musicus/cabaretier Bram Vermeulen. Met herdenken, bij een monument of plaquette - al dan niet op de plek des onheils - houden we de herinnering levend aan de slachtoffers. Zoals het beeld van de weduwe op de Scheveningse boulevard voor de vissers die achterbleven op zee. Of het herdenkingsbos in Vijfhuizen voor de omgekomen passagiers van de MH17. 

‘Opdat zij niet vergeten worden’ staat er op een oude plaquette die is geïntegreerd in het joods monument in Den Haag. Letterlijk op een steenworp afstand staat het in veler ogen veel indrukwekkender joods kindermonument; metalen stoeltjes die een soort klimrek vormen, waarin de namen en leeftijden staan gegraveerd van de kinderen die hun laatste dagen in relatieve vrijheid sleten op de joodse school die hier toen stond. 

Juist dat subtiele, speelse eerbetoon aan de kinderlijke onschuld maakt duidelijk dat op we op 4 mei niet alleen stil moeten staan bij de slachtoffers van tirannie, maar dat we ons ook bewust moeten blijven van het kwaad dat altijd op de loer ligt. Met het huidige oorlogsgeweld op Europese boden en de dreiging die daarmee gepaard gaat, realiseren we ons meer dan ooit de waarde van vrede en vrijheid.